Ayraç ( indikatör – belirteç ) nedir ? Doğal Asit ve Baz indikatörleri Nelerdir ?

Günlük hayatta tükettiğimiz, kullandığımız bazı maddelerin asit veya baz olduğuna tatlarına bakarak karar verebiliriz. Fakat yapılacak bu işlem çok tehlikeli sonuçlara neden olabilir. Bundan dolayı maddelerin asit veya baz olduğuna , maddeleri tanımıyorsak tadına bakarak karar vermemeliyiz. Maddelerin asit veya baz olduğuna karar vermek için ayraç ( belirteç ) kullanılır. Aynı zamanda ayraçlarla, asit ve bazların kuvvetini ölçmek için de yararlanırız.

Bir maddenin asit veya baz derecesini belirlemek için farklı yöntemler vardır bunlar ;

1- PH ölçeği ( power of hyrogen )
2- Belirteçler (fenolftalein, metil oranj, turnosol kağıdı, doğal belirteç)
3- Asit ve Bazların sulu çözeltileri .

Bu yöntemler ile çözeltilerin asit veya baz olma durumları tayin edilebilir. Bu yöntemlerin dışında doğal olarak da belirteç yapabiliriz. Yazımızın devamında doğal olarak yapılabilecek belirteçlerden örnekler vereceğiz.

Ayraçların kullanım şekli kısaca örnek verecek olursak, önümüzde birden fazla içinde ne olduğunu bilmediğimiz madde olduğunu varsayalım. Belirteçler ile bu maddeler üzerine yapacağımız işlemlerle maddelerde meydana gelen renk değişimlerinden yararlanarak, maddelerin asit veya baz derecelerini belirleriz.

PH Ölçeği Ayracı Ne Demektir ? Ph Ölçeği Nasıl Okunur ?

PH ölçeği , çözeltinin asitlik ve bazlık derecesini tespit etmemizi sağlayan ve Danimarkalı kimyager Sorensen tarafından tanımlanan bir ölçek türüdür. Maddenin asitlik ve bazlık derecesini sayılarla ifade eden Soransen, pH ölçeğinde 0 ile 14 arası rakamlar kullanmıştır.
” 0 -7“arasında olan maddelere asit, PH “7” olana nötr ve” 7- 14″ arasında olan maddelere baz demiştir. Bu verilere bakarak pH’nı bildiğimiz bir maddenin asit mi baz olduğuna karar verebiliriz. Asit ve bazlar suda iyonlaşma derecelerine göre kuvvetli asit , zayıf asit , kuvvetli baz ve zayıf baz olarak sınıflandırılır.

pH ölçeğinde sıfıra yaklaştıkça asidik özellik artar madde kuvvetli asit olur. 14’e yaklaştıkça bazik özellik artar dolayısıyla kuvvetli baz olur. Kıyaslama sorularında bu durumu göz önüne almamız gerekir. Örneğin pH 8 olan ve 12 olan bir madde düşünelim. İkisi de PH ‘ ı 7’den büyük olduğu için bazdır. Fakat pH 14 e yakın olan pH’ 12 olan madde pH’ ı 8 olan maddeden daha kuvvetli bir bazdır. Aynı örneği asitler içinde verebiliriz. Asitler için de sıfıra yaklaştıkça kuvvetli asit olarak adlandırabiliriz.

Belirteçler ( Ayraçlar , İndikatör ) ile Asit ve Baz tayini nasıl yapılır ?

1- Turnusol kağıdı Ayracı

Kırmızı ve mavi renkte bulunabilen turnusol kağıdının, bir çözelti ile etkileşiminde meydana gelen renk değişimine bakarak maddenin asit veya baz olduğuna karar verebiliriz. Mavi turnusol kağıdı asit çözeltisine batırılırsa mavi turnusol kağıdı kırmızı renge döner. Kırmızı turnusol kağıdı baz içeren bir çözeltiye batırılırsa kırmızı turnusol kağıdı mavi renge döner. Turnusol kağıdı nötr çözeltileri ise etki etmez. Yani kırmızı turnusol kağıdını nötr bir çözeltiye batırırsak renk değişimi gerçekleşmez. Mavi turnusol kağıdını da batırırsak nötr bir çözeltiye renk değişimi yine gözlenmeyecektir. Bu renk değişimlerinden faydalanarak asit ve baz tayini yapabiliriz.

2- Metil Oranj Çözeltisi ile Asit ve Baz Tayini Nasıl Yapılır ?

Metil oranj çözelti halinde bir maddedir. Metil oranj çözeltisi ile asit ve baz tayini yapılmak istenirse, asitlik ve bazlık özelliğini bilmediğimiz maddelere damlattığımız metil oranj çözeltisi eğer damlatılan çözelti, asidik bir çözelti ise çözelti kırmızı rengini alır. Damlatılan çözeltisi bazik bir çözelti ise sarı rengini alır.

3- Fenolftalein çözelti ile Asit ve Baz Tayini Nasıl Yapılır ?

Fenolftalein de metil oranj gibi çözelti halinde bir maddedir. Fenolftalein çözeltisini damlattığımızda çözeltide renk değişimi gözlemlenmiyorsa, madde ya nötr , ya da asittir. Fenolftalein damlatıldığında çözelti pembe renge dönüyorsa çözelti bazdır. Fenolftalein ile asit ve baz tayini de bu şekildedir. Burada dikkat etmemiz gereken ise renk değişimi olmuyorsa iki ihtimal vardır. Çözelti asidik de olabilir nötr de olabilir.

***ÖNEMLİ NOT *** : Asit ve Baz ayraçları sorularında çözeltinin nötr olabileceği durumunu da göz önünde bulundurmanız gerekiyor. Bu tip durumlarda renk değişimleri bizlere kesinlik belirtirken renk değişimi yaşamıyorsa aklımıza çözeltinin nötr çözelti olabileceği de gelmeli. Örnek verecek olursak , mavi turnusol kağıdını baz bir çözeltiye batırdığımız da renk değişimi gözlemlenmez, aynı turnusol kağıdını nötr bir çözeltiye batırdığımız da bu çözeltide de renk değişimi gözlemlenmez. Gördüğünüz gibi renk değişimi olmadığı zaman 2 ihtimalli düşünmemiz gerekiyor.

Asit ve Bazların Sulu Çözeltileri ile Tayin Yapma

Asit veya bazlar su ile etkileşime girdiklerinde bir çözelti oluştururlar. Oluşturdukları bu çözeltide ortama iyon verirler. Verilen iyonun cinsine göre asit mi baz mı olduğuna karar verebiliriz.

Asitlerin sulu çözeltileri ortama “H⁺“ iyonu verir. Bir çözelti içerisinde “H⁺“ iyonu görüyorsak çözelti asidiktir diyebiliriz. Bazların sulu çözeltisine bakacak olursak bazlar, ortama “OH^–“ iyonu verirler. Bir çözelti içerisinde “OH^–“ iyonu görüyorsak çözeltinin bazik bir çözelti olduğunu söyleyebiliriz. Bu şekilde kimyasal tepkimeler gördüğümüzde tepkimenin ürünler kısmına baktığımızda var olan iyon çeşidine göre asit veya baz olduğuna karar verebiliriz.

Örneğin ;

HCl ———-> H+ + Cl–	Asit
HNO3 ———–> H+ + (NO3)–	Asit
NaOH ————-> Na+ + (OH)–	Baz
NH3 + H2O ————-> (NH4)+ + (OH)–	Baz

BELİRTEÇ	ASİT	BAZ
Turnusol Kağıdı	Mavi –> Kırmızı	Kırmızı –> Mavi
Metil Oranj	Kırmızı	Sarı
Fenolftalein	Renk Değişimi Yok	Pembe

Doğal ayraçlar, Belirteçler ve İndikatörler nelerdir ?

Doğal indikatörlerle bir maddenin asit ya da baz olduğunu gösteriniz .

Yukarıdaki problem sorusuna en uygun cevaplar aşağıda listelenmiştir.

Ortanca Bitkisi Belirteci

Bir bitki olan ortanca, yetişmiş olduğu toprağın asitlik veya bazlık derecesine göre farklı renklerde çiçek açar. Ortanca bitkisi asit özelliği gösteren yerde yetişirse mavi renkli çiçek açar. Baz özelliği gösteren yerde yetişirse pembe renkli çiçek açar.

Kırmızı Lahana Suyu Belirteci

Kırmızı lahana, küçük parçalar halinde dikkatlice kesildikten sonra, üzerlerine sıcak su dökülür. Sıcak su dökülen kırmızı lahana belirli bir süre oda sıcaklığında bekletildikten sonra karışım bir süzgeç yardımıyla süzülür. Süzülme işlemi tamamlandıktan sonra elimizde kırmızı lahana suyu çözeltisi vardır. Elde edilen bu çözeltiye asit özelliğin olan bir madde damlatılırsa rengi kırmızıya, bazik özellikteki bir madde damlatılırsa rengi mordan maviye döner.

Şalgam Suyu Belirteci

Salgam suyunu belirteç olarak kullandığımızda asit madde ile etkileşiminde koyu pembe, baz madde ile etkileşiminde yeşil rengini alır.

Kiraz Suyu Belirteci

Kirazları çekirdeklerinden ayırıp havanda ezdikten sonra ürettiğimiz kiraz suyuna, bazik madde damlatırsak açık sarı, asidik madde damlatırsak pembe rengini alır.

Kuşburnu Suyu Belirteci

Kuşburnunu kaynatarak elde ettiğimiz kuşburnu suyu çözeltisine, asidik madde damlatırsak kırmızı rengini, bazik madde damlatırsak ise yeşil rengini alır.

Böğürtlen Suyu Belirteci

Böğürtlenden elde edilmiş suya asidik bir madde damlatırsak pembe rengi, bazik bir madde damlatırsak yeşil rengini alır.

Gül Yaprağı Suyu Belirteci

Gül yaprağının ezildikten sonra alkol de bir süre bekletilmesi ile elde edilen çözeltiye asit özelliğindeki bir madde damlatılırsa çözelti pembe, bazik özellikte bir madde damlatılırsa sarı rengini alır.

Patlıcan Suyu Belirteci

Patlıcan suyunu içeren bir çözeltiye asit bir çözelti damlattığımızda da renk değişimi olmaz, bazik bir madde damlatılırsa yeşilimsi bir renk alır.

Çay Belirteci

Bir bardak çayın içerisini asit özelliği olan bir madde damlatılırsa çözelti açık kahverengi, bazik özellikteki bir madde damlatılırsa koyu kahverengini alır.

Çilek Suyu Belirteci

Çilekler iyice kesildikten sonra havanda ezilir. Ezilen çilekler suda bir süre bekletildikten sonra, oluşan çözeltiye asidik bir madde damlatılırsa çözelti sarı-turuncu rengini, bazik madde damlatılırsa sarı – yeşil rengini alır.

Yukarıda vermiş olduğumuz örneklerle, doğal olarak da sizler de kendi evlerinizde asit ve bazı ayırabilecek ayraçlar belirteçler yapabilirsiniz.