Hortum nasıl oluşur ? Hortum oluşum türleri nelerdir ?

Gökyüzünden yeryüzüne uzanan, kendi etrafında şiddetle dönen bir hava sütunu olan hortum, doğanın en güçlü ve yıkıcı olaylarından biridir. Bir hortumun oluşumu rastgele bir kaos değil, belirli atmosferik koşulların bir araya gelmesiyle tetiklenen fiziksel bir süreçtir. Bu sürecin temelinde kararsız hava kütleleri, farklı yönlerde ve hızlarda esen rüzgarlar ve güçlü fırtına bulutları yatar.

Bu yazıda, bir hortumun doğum anından itibaren hangi aşamalardan geçtiğini, onu neyin bu kadar güçlü yaptığını ve ne gibi türleri olduğunu adım adım inceleyeceğiz. Sitemizde bu konuyla ilgili olarak hortumların nasıl oluştuğunu anlatan bir yazı da bulunmaktadır.

🔬 Hortum Oluşumunun Arkasındaki Bilim (Adım Adım)

Bir hortumun oluşabilmesi için genellikle dört temel atmosferik bileşenin bir araya gelmesi gerekir:

Adım 1: Kararsız Hava Kütlesi (Yakıt)

Her şey, farklı özelliklere sahip hava kütlelerinin karşılaşmasıyla başlar. Genellikle yeryüzüne yakın seviyelerde sıcak ve nemli bir hava kütlesi bulunurken, onun hemen üzerinde soğuk ve kuru bir hava kütlesi yer alır. Fizik kuralı gereği, daha az yoğun olan sıcak hava yükselmek, daha yoğun olan soğuk hava ise aşağı çökmek ister. Bu durum, atmosferde “kararsızlık” olarak adlandırılan ve güçlü dikey hava hareketlerine (yükselimlere) neden olan potansiyel bir enerji yaratır. Bu, fırtınanın temel yakıtıdır ve rüzgar oluşumunun temel prensiplerinden biridir.

Adım 2: Rüzgar Makası (Dönüşün Başlangıcı)

Hortumun o meşhur dönme hareketinin kaynağı “rüzgar makası” (wind shear) olarak bilinen durumdur. Bu, farklı yüksekliklerdeki rüzgarların farklı hızlarda veya farklı yönlerde esmesi anlamına gelir. Örneğin, yer seviyesindeki rüzgar yavaş ve güneyden eserken, birkaç kilometre yukarıdaki rüzgar hızlı ve batıdan esebilir. Bu hız ve yön farkı, arada kalan hava kütlesinin kendi etrafında, yere paralel bir şekilde dönen görünmez bir tüp oluşturmasına neden olur.

Adım 3: Dikey Yükselme ve Mezosiklon Oluşumu

Kararsız hava kütlesinin yarattığı güçlü dikey hava akımları (updraft), fırtına bulutunu (genellikle Kümülonimbus) besler. Bu güçlü yükselim, rüzgar makasının oluşturduğu yatay dönen hava tüpünü yakalar ve onu dikey konuma getirir. Artık fırtına bulutunun içinde, “mezosiklon” adı verilen, dikey eksende dönen devasa bir hava kolonu oluşmuştur. Bu dönen fırtına hücrelerine “Süper Hücre” (Supercell) adı verilir ve en şiddetli hortumların kaynağıdır.

Adım 4: Huninin Oluşumu ve Yere Temas

Mezosiklon güçlendikçe, fırtınanın içindeki aşağı yönlü hava akımları (downdraft) bu dönme hareketini yoğunlaştırarak bulut tabanına doğru çeker. Bu noktada, basıncın düşmesiyle su buharı yoğunlaşır ve “huni bulutu” (funnel cloud) adı verilen görünür bir yapı oluşmaya başlar. Bu huni yeryüzüne ulaştığı an, resmi olarak “hortum” (tornado) adını alır.

📑 Hortum Oluşum Türleri Nelerdir?

Hortumları temel olarak oluştukları fırtına türüne göre iki ana gruba ayırabiliriz:

1. Süper Hücre (Supercell) Hortumları

Bu, en yaygın ve en tehlikeli hortum türüdür. Yukarıda anlatılan mezosiklon (dönen fırtına hücresi) mekanizması ile oluşurlar. Süper hücre fırtınaları çok organize ve uzun ömürlü oldukları için, en şiddetli ve en yıkıcı hortumları (Fujita Ölçeği’ne göre F4-F5) üretme potansiyeline sahiptirler.

2. Süper Hücre Dışı Hortumlar

Bu hortumlar, dönen bir mezosiklon olmadan, daha zayıf fırtınalar altında oluşur ve genellikle daha az yıkıcıdır.

• Su Hortumları (Waterspouts): Deniz, okyanus veya göl gibi su yüzeyleri üzerinde oluşan hortumlardır. Bazıları karadaki süper hücre fırtınalarının suya denk gelmesiyle oluşan gerçek tornadolardır ve tehlikelidir. Diğerleri ise “iyi hava su hortumu” olarak bilinir, daha zayıftır ve yukarıdan aşağıya değil, su yüzeyindeki bir dönme hareketinin gelişen bir bulut tarafından yukarı çekilmesiyle oluşur.
• Kara Hortumları (Landspouts): Su hortumlarının karadaki benzeridir. Dönen bir süper hücre olmadan, gelişmekte olan bir fırtına bulutunun altındaki yer seviyesindeki bir dönme hareketinin yukarı doğru esnetilmesiyle oluşurlar. Genellikle daha dar ve kısa ömürlüdürler.

Görünümlerine Göre Hortum Çeşitleri

Hortumlar ayrıca yere temas ettiklerinde sahip oldukları şekle göre de isimlendirilirler:

• Halat (Rope) Hortum: En yaygın görülen türdür, ince ve kıvrımlı bir halata benzer. Genellikle oluşumlarının başlangıç veya son evrelerindeki hortumlardır.
• Koni (Cone) Hortum: Klasik hortum şeklidir; tabanı bulutta geniş, yere doğru daralan bir koni şeklindedir.
• Soba Borusu (Stovepipe) Hortum: Buluttan yere kadar neredeyse aynı genişlikte inen, silindirik bir hortumdur.
• Kama (Wedge) Hortum: En büyük ve en yıkıcı hortum türüdür. Yerdeki genişliği, yerden buluta olan yüksekliğinden daha fazla olabilir. Genellikle en şiddetli F4/F5 hortumları bu şekildedir.
• Çoklu-Vorteks (Multi-Vortex) Hortum: Ana bir huni içinde kendi etrafında dönen birden fazla küçük hortumdan oluşur. Bu yapı, hasarın çok daha düzensiz ve şiddetli olmasına neden olur.

Kaynaklar ve Referanslar

1. Akademik ve Bilimsel Kaynaklar:
   • “How Tornadoes Form,” UCAR Center for Science Education.
   • “Severe Weather 101: Tornado Types,” NOAA National Severe Storms Laboratory.
   • “How are tornadoes formed?,” Met Office.
2. Genel Otoriteler:
   • Milli Eğitim Bakanlığı (MEB)
   • Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı (TTKB)
   • TÜBİTAK Bilim Genç
3. Site İçi Referanslar:
   • https://fenbilimleri.org/hortum-nasil-olusur-hortum-olusum-turleri-nelerdir/
   • https://fenbilimleri.org/ruzgar-nasil-olusur/
   • https://fenbilimleri.org/acik-hava-basinci-nedir-civa-yerine-su-kullanilsaydi-ne-olurdu/

Bu Yazı İçin Ne Düşünüyorsun?

Beğen

 ()

Bilgilendirici

 ()

Kalp

 ()

Komik

 ()

Üzgün

 ()

Kızgın

 ()

Şaşkın

 ()

Yorumsuz

 ()